Ligji i kaluar ne Knesset me 23 korrik ndalon në mënyrë specifike gjykatat izraelite që të përdorin atë që quhet "doktrina e arsyeshmërisë" për të rishikuar vendimet e marra nga kabineti izraelit, ministrat e qeverisë dhe "zyrtarët e tjerë të zgjedhur të paspecifikuar, siç përcaktohet me ligj".
Redaktori i "Times of Israel" David Horovitz, shkroi në lidhje me të ashtuquajturin projekt-ligj të arsyeshmërisë: "Vetëm një qeveri e prirur për të bërë të paarsyeshmen do të lëvizte për të siguruar që drejtësia - i vetmi frenues për pushtetin e shumicës në një vend pa kushtetutë dhe pa mbrojtjete sansionuar, te pacenueshme te lirisë së fesë, lirisë së fjalës dhe të drejtave të tjera themelore – te mos munde të rishikojë arsyeshmërinë e politikave të saj.”
Knesset (parlamenti) izraelit miratoi legjislacionin që kufizon aftësinë e Gjykatës së Lartë të Izraelit për të shqyrtuar "arsyeshmërinë" e vendimeve të qeverisë. Ky legjislacion shumë i diskutueshëm është pjesë e një debati më të madh në Izrael mbi reformat në gjyqësorin e vendit.
Gjatë gjashtë muajve të fundit, qindra mijëra qytetarë izraelitë, në një vend me pak më shumë se nëntë milionë banorë, kanë dalë në rrugët e Tel Avivit dhe qyteteve të tjera të mëdha çdo fundjavë për të protestuar kundër reformes se drejtesise dhe aspekteve të tjera të qeverisë aktuale. Kjo lëvizje proteste rriti demonstratat kundër legjislacionit, me rreth 200,000 protestues në të gjithë vendin përpara leximit të dytë të propozimit në Knesset. Kundërshtimi ndaj legjislacionit është përhapur gjithashtu në sektorët kryesorë të shoqërisë izraelite, me drejtues biznesi, drejtues të punës, mjekë dhe madje edhe anëtarë të rezervave të Forcave të Mbrojtjes të Izraelit (IDF). Mbi 10,000 rezervistë të IDF nga dhjetëra njësi kanë thënë se do t'i japin fund detyrës së tyre vullnetare nëse qeveria miraton legjislacionin, duke rrezoluar te mund të pengojë gatishmërinë dhe kohezionin ne IDF.
Më poshtë jepet një përmbledhje e ligjit të ri dhe shpjegimi pse ai është kaq i disputueshëm.
Çfarë përmban ligji i ri dhe cili është statusi i tij në Knesset?
Ligji ndalon në mënyrë specifike gjykatat izraelite që të përdorin atë që quhet "doktrina e arsyeshmërisë" për të rishikuar vendimet e marra nga kabineti izraelit, ministrat e qeverisë dhe "zyrtarët e tjerë të zgjedhur të paspecifikuar, siç përcaktohet me ligj".
Legjislacioni u hartua nga deputeti Simcha Rothman (Zionizmi Fetar) dhe u miratua nga “Komiteti i Kushtetutës, Ligjit dhe Drejtësisë” së Knesset më 4 korrik. Legjislacioni përparoi në nëntë seanca komiteti duke finalizuar tekstin e amendamentit të Ligjeve Bazike pothuajse -kushtetuesete Izraelit.
Izraeli nuk ka arritur akoma te miratoje nje kushtetutë të shkruar, por ka 13 “ligje bazike” - disa prej te cilave rrjedhin nga Deklarata e Pavaresise - te cilat shërbejnë si baza për sistemin ligjor të vendit dhe strukturën e qeverisë.
Kane hezituar te hartojne nje kushtetute per Izraelin sepse eshte menduar qe vendi nuk e ka arritur akoma trajten e vet perfiundimtare.
Knesset më 11 korrik miratoi leximin e parë të ligjit me një votim 64-56. Më 24 korrik, legjislacioni kaloi leximin e dytë dhe të tretë me një shumicë prej 64 votash pro, duke e miratuar legjislacionin në ligj. Opozita bojkotoi votimin përfundimtar.
Dmth reforma qe kerkonte Netanjahu u miratua.
Cila është historia e doktrinës së arsyeshmërisë sipas ligjit izraelit?
Standardi i arsyeshmërisë në ligjin izraelit i gjen rrënjët në tradita dhe ndikime të ndryshme ligjore. Sistemi ligjor i Izraelit merr frymëzim nga ligji hebre (Halakha), ligji zakonor britanik dhe parimet ligjore të miratuara nga sistemet e tjera perëndimore.
Ligji hebre ka një histori të gjatë për të theksuar arsyeshmërinë dhe drejtësinë në vendimmarrjen ligjore. Parimi i "derech eretz" (fjalë për fjalë "rruga e tokës") në ligjin hebre përfshin sjelljen etike dhe sjelljen e arsyeshme. Ai i udhëzon individët të veprojnë në një mënyrë të drejtë, të barabartë dhe të kujdesshme ndaj të tjerëve.
E drejta zakonore britanike, e cila pati një ndikim të rëndësishëm në zhvillimin e ligjit izraelit, mbeshtet gjithashtu parimin e arsyeshmërisë. Sistemi ligjor britanik, me theksin e tij në arsyeshmërinë, drejtësinë dhe standardin e "personit të arsyeshëm", ka qenë me ndikim në shumë juridiksione në mbarë botën.
Sistemi ligjor izraelit i inkorporoi më tej këto koncepte gjatë periudhës së administrimit britanik (1920-1948). Gjatë kësaj kohe, autoritetet e Mandatit Britanik futën ligjin anglez në kuadrin ligjor të territorit që më vonë do të bëhej Shteti i Izraelit. Konceptet e sistemit ligjor britanik, duke përfshirë standardin e arsyeshmërisë, u integruan kështu në jurisprudencën izraelite.
Me kalimin e kohës, gjykatat izraelite kanë vazhduar të zhvillojnë dhe përsosin standardin e arsyeshmërisë bazuar në jurisprudencën izraelite, studimin ligjor dhe analizën ligjore krahasuese. Standardi është aplikuar në fusha të ndryshme të së drejtës izraelite, si kodi penal, ligji administrativ dhe ligji i kontratave, për të vlerësuar arsyeshmërinë e veprimeve, vendimeve dhe sjelljes.
Shkurt, kushtetuta e munguar u zevendesua gradualisht me parimin e arsyeshmerise. Vendimet e qeverise i nenshtroheshin revizionit nga Gjykata Supreme nese ishin te arsyeshme apo jo.
Çfarë thonë përkrahësit e heqjes se arsyeshmërisë?
Mbështetësit e reformest argumentojnë se standardi aktual për ndërhyrjen gjyqësore është tepër subjektiv dhe, për shkak se i lejon Gjykatës Supreme të përmbysë autoritetin e qeverisë, ai bie ndesh me demokracine. Per me teper thonë se një rishikim kaq i gjerë gjyqësor i veprimit administrativ nuk ndeshet as në vendet e tjera demokratike.
Zyrtarët e zgjedhur, thonë ata, zgjidhen nga votuesit për të marrë vendime për çështje të mëdha dhe të vogla, dhe nuk u takon gjyqtarëve të vendosin ne çështjet e vlerave. Kjo është bërë veçanërisht e ndjeshme në lidhje me emërimin e ministrave të qeverisë, siç është vendimi në fillim të këtij viti nga Gjykata Supreme për të bllokuar kryetarin e Shasit, Aryeh Deri, si ministër i Brendshëm dhe Shëndetësisë, duke përdorur doktrinën e arsyeshmërisë. Përkrahësit argumentojnë se është detyra e kryeministrit të zgjedhë anëtarët e kabinetit dhe gjyqësori po ndërhyn në mënyrë jodemokratike në aftësinë e ekzekutivit për të qeverisur.
Arsyeshmëria, thonë ata, është bërë një nga shumë fuqitë e zgjeruara të përdorura nga "gjykata aktiviste" për të minuar një qeveri të zgjedhur në mënyrë demokratike.
Çfarë thonë kundërshtarët e reformes?
Kritikët e legjislacionit, duke përfshirë prokurorin e përgjithshëm të Izraelit, thonë se "arsyeshmëria" është një standard thelbësor në sistemin ligjor izraelit dhe një nga masat e pakta te kufizimit të fuqisë së Ekzekutivit shumë të centralizuar të Izraelit. Anulimi i këtij standardi, thonë ata, heq mjetin e vetëm për shqyrtimin e vendimeve arbitrare dhe shumë të paarsyeshme nga qeveria. Kjo bëhet më e rëndësishme në vendet pa një kushtetutë të shkruar, si Izraeli.
Kjo do të dëmtonte zbatimin e ligjit në te gjitha agjencitë, duke përfshirë emërimet e paarsyeshme në postet kyçe, të bazuara në nepotizëm personal e politik. Për shembull, vendimi për të emëruar Aryeh Deri si ministër i brendshëm dhe i shëndetësisë nga kryeministri Benjamin Netanjahu u mor pavarësisht dënimeve të tij penale në të kaluarën. Aryeh Deri, si pjesë e marrëveshjes së tij për pranimin e fajësisë në vitin 2022, premtoi se nuk do të kthehej në jetën publike. Gjykata Supreme vendosi se për shkak të historisë kriminale të tij - ai është dënuar dy herë për krime (2000, 2022) dhe ka vuajtur një dënim me burg në 2002 - ishte "i paarsyeshëm në ekstrem" dhe perdori zbatimin e doktrinës së arsyeshmërisë për ta skualifikuar atë nga shërbimi si ministër.
Ne kete menyre, kundërshtarët e legjislacionit tremben se mund të çojë në një rritje të korrupsionit.
Presidenti Herzog po perpiqet për të lehtësuar një kompromis midis mbështetësve dhe kundërshtarëve të reformës në drejtësi. Ai mendon se një "marrëveshje është e arritshme".
Çfarë thonë liderët izraelitë?
Kryeministri Netanjahu tha se frenimi i aftësisë së Gjykatës Supreme për të përdorur standardin e arsyeshmërisë në shqyrtimin e vendimeve të qeverisë do të forconte demokracinë.
“Edhe pas rregullimit, të drejtat e gjykatave dhe qytetarëve izraelitë nuk do të cenohen në asnjë mënyrë”, tha Netanjahu në një deklaratë video. “Gjykata do të vazhdojë të inspektojë ligjshmërinë e vendimeve dhe emërimeve të qeverisë.”
Yair Lapid, ish-kryeministër dhe kreu aktual i opozitës, i ka bërë thirrje koalicionit qeveritar të ndalojë legjislacionin dhe të rinovojë negociatat për ndryshimet me konsensus në gjyqësorin izraelit. Në mënyrë të ngjashme, një koleg i opozitës, Benny Gantz i partisë së Unitetit Kombëtar, bëri thirrje gjithashtu për rifillimin e bisedimeve.
“Në mes të një krize të thellë dhe shqetësuese, gjëja e përgjegjshme për të bërë si lider është të ulesh, të bisedosh dhe të vendosësh unitetin izraelit para gjithçkaje”, tha presidenti Herzog.
Çfarë thonë Shtetet e Bashkuara?
Presidenti i SHBA Joe Biden i ka kërkuar kryeministrit Netanjahu që të ngadalësojë procesin dhe të arrijë konsensus të gjerë përpara se të miratojë ndonjë ndryshim të rëndësishëm kushtetues. Sipas një lexim të Shtëpisë së Bardhë nga telefonata e tij me Netanjahun më 17 korrik, Biden përsëriti "nevojen për konsensusin më të gjerë të mundshëm dhe se vlerat e përbashkëta demokratike kanë qenë gjithmonë dhe duhet të mbeten një shenjë dalluese e marrëdhënieve SHBA-Izrael".
Situata socialpolitike e vendit
Ne fuqi ne Izrael eshte e djathta ultranacionaliste dhe e djathta fetare. Krueministri Netanjahu ka probleme me drejtesine. Po te bjere nga fuqia, rrezikohet te shkoje ne burg. Mazhoranca e tij ka nje avantazh numerik shume te dobet ne Knesset. Nqs ndonje parti e vogel ekstremiste del nga koalicioni i djathte, qeveria Netanjahu bie.
Ultranacionalistet duan aneksimin e territoreve palestineze. Fetaret duan qe 1) ne shkolla te mesohet vetem feja (as shkence, as gjuhe te huaja) dhe 2) te vazhdojne te mos sherbejne ne ushtri.
Fetaret ortodokse bejne nga 8 kalamaj. Marrin ndihme sociale dhe nuk sherbejne ne ushtri. Sot jane 20% e popullsise, pas 2 dekadash do behen 40%, sepse izraelitet laike bejne nga 1-2 femije ose jane gay.
Laiket liberale perbejne 30% te popullsise, por perballojne 80% te taksave dhe 100% te sherbimit ushtarak. E kane pranuar kete situate deri tani me kushtin qe Izraeli qe te jete nje vend i lire, ku secili jeton sipas qefit te vet. Por barra ekonomike dhe sociale mbi ta po rendohet.
E djathta po shtrin doren per te marre me shume pushtet. Liberalet kerkojne qe cdo ndryshim në sistemin gjyqësor të Izraelit duhet të rezultojë nga një proces i diskutueshëm, gjithëpërfshirës që mbështet vlerat demokratike të mbajtjes së kontrollit dhe ekuilibrave, respektimit të të drejtave të pakicave dhe lirive civile, si dhe ruajtjes së pavarësise gjyqësore.
Izreali eshte ne nje pike infleksioni demografik e social.
Izraeli eshte nje vend shume i vogel dhe shume divers. Libani eshte po ashtu. Shqiperia eshte e vogel dhe diverse. Vende te tilla mund perparojne vetem ne tolerance e paqe, sipas parimit “jeto dhe ler te jetojne”. Nqs nje segment i popullsise kerkon t’i imponohet nje tjetri, vendi destabilizohet. Kjo i ndodhi Libanit i cili falimentoi. Te shohin nese Izraeli e Shqiperia do kene me shume mend.