Kanali i Otrantos ndan dhe bashkon. Shqiptarët kërkojne nje marrëdhenje të ngrohtë me Italinë, por jo një "shoqëri te dëndur, te fëndur". Shqipëria nuk mund të jetë nje oborr i pasëm ku të vendosë Italia centralin bërthamor, kazanin e plerave dhe çesmen e ujit.
Shqiperia qe provinca e pare e Perandorise Romake, bile perpara Italise se Veriut. Imperializmi e fashizmi italian e kane pare gjithemone Shqiperine si hapin e pare te zgjerimit te tyre ne Mesdhe. Georgia Meloni ka gjetur te Rama një maestro dhe fratello në rrugën e autoritarizmit. Georgia shpreson te bëhet nje Ramë, prandaj takoi ne Vlorë arkitektin e ramizmit, Tony Blair.
1. Traktati i Londres
Gjatë periudhës se shpalljes se Pavaresise, veprimet e Italisë në Shqipëri u karakterizuan nga manovra diplomatike e ndikim politik dhe jo nga veprime të drejtpërdrejta imperialiste. Italia u përpoq të rriste ndikimin e saj në Shqipëri nëpërmjet investimeve ekonomike, lidhjeve kulturore dhe aleancave politike. Italia gjithashtu mbështeti nacionalistët shqiptarë në luftën e tyre për pavarësi nga Perandoria Osmane, me shpresën për të siguruar një fqinj miqësor.
Megjithatë, përfshirja e Italisë ishte e kufizuar nga interesat konkurruese të fuqive evropiane në Ballkan. Traktati i Londrës në 1913 zyrtarizoi pavarësinë e Shqipërisë dhe Italia synonte të ruante terrenin e saj në vend nëpërmjet aleancave strategjike. Ndonëse nuk kishte natyrë imperialiste gjatë kësaj periudhe, veprimet e Italisë hodhën bazat për ambiciet e saj të mëvonshme ekspansioniste në Shqipëri.
Gjatë Luftës së Parë Botërore, Italia fillimisht qëndroi neutrale, por në vitin 1915, ajo hyri në luftë në anën e Antantës në këmbim të fitimeve territoriale, duke përfshirë territoret shqiptare.
Përpara se të hynte në Luftën e Parë Botërore si aleate e Antantës së Trefishtë, Mbretëria e Italisë kishte nënshkruar Traktatin e fshehtë të Londrës sipas të cilit Italia premtoi t'u shpallte luftë Gjermanisë dhe Austro-Hungarisë brenda një muaji në këmbim të fitimeve territoriale në fund të luftës. Territoret e premtuara të Shqipërisë per Italinë trajtoheshin në nenet 6 dhe 7 të traktatit:
Neni 6: Italia do të marrë sovranitet të plotë mbi Vlorën, ishullin Sazan dhe territorin përreth.
Neni 7: Pasi ka marrë Trentinon dhe Istrian nga neni 4, Dalmacinë dhe ishujt e Adriatikut me nenin 5, si dhe gjirin e Vlorës, Italia merr përsipër që në rast se në Shqipëri formohet një shtet i vogël, autonom dhe asnjanës, Italia nuk do të kundërshtojë dëshirën e mundshme të Francës, Britanisë së Madhe dhe Rusisë për copëtimin e krahinave veriore dhe jugore të Shqipërisë midis Malit të Zi, Serbisë dhe Greqisë. Bregdeti jugor i Shqipërisë, nga kufiri i territorit italian të Vlorës deri në Kepin e Stilos, pritet të asnjanëzohet. Italisë do t'i jepet e drejta për të kontrolluar marrëdhëniet e jashtme të Shqipërisë; Në çdo rast, Italia do të jetë e detyruar t'i sigurojë Shqipërisë një territor mjaft të gjerë për të mundësuar që kufijtë e saj të bashkohen me ato të Greqisë dhe Serbisë në perëndim të Liqenit të Ohrit.
2. Protektorati Italian
Mbretëria e Italisë pushtoi portin e Vlorës në dhjetor 1914, por iu desh të tërhiqej pas pushtimit austro-hungarez të Shqipërisë në fund të vitit 1915 - fillimi i 1916 dhe rënies së Durrësit ne duart e austriakëve më 27 shkurt 1916. Në maj 1916, Korpusi XVI italian, rreth 100,000 trupa nën komandën e gjeneralit Settimio Piacentini, u kthye dhe pushtoi një pjesë të Shqipërisë së Jugut në vjeshtën e vitit 1916, ndërsa ushtria franceze pushtoi Korçën dhe zonat përreth më 29 nëntor 1916.
Forcat italiane (në Gjirokastër) dhe ato franceze (në Korçë), hynë në zonën e ish-Republikës Autonome të Vorio Epirit (të kontrolluar nga minoriteti grek) në vjeshtën e vitit 1916, pas miratimit prej Antantës së Trefishtë (Anglia, Franca, Rusia).
Krijimi i Republikës Autonome Shqiptare të Korçës u bë më 10 dhjetor 1916, nga autoritetet franceze në territoret e Korçës, Bilishtit, Kolonjës, Oparit dhe Gorës në Shqipërinë Lindore.
Më 12 dhjetor 1916, Italia kërkoi shpjegime nga Quai d'Orsay (ministria e jashtme e Francës) nëpërmjet ambasadorit të saj, sepse krijimi i Republikës Autonome Shqiptare të Korçës shkelte Traktatin e Londrës. Austro-Hungaria përdori precedentin francez në Korçë për të justifikuar shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë nën protektoratin e saj më 3 janar 1917, në Shkodër.
Të njëjtën gjë bëri edhe Mbretëria e Italisë kur shpalli pavarësinë e Shqipërisë nën protektoratin e saj më 23 qershor 1917, në Gjirokastër. Gjenerali Giacinto Ferrero në javët e ardhshme pushtoi Janinën. As Britania e Madhe dhe as Franca nuk ishin konsultuar më parë dhe nuk i dhanë asnjë njohje zyrtare Protektoratit Italian.
Kjo republikë autonome nën drejtimin e Turhan pashë Përmetit, e mbrojtur nga 100.000 trupa të ushtrisë italiane, e cila miratoi zyrtarisht një flamur të kuq me shqiponjën e zezë, ngriti nje stuhi protestash jo vetëm te aleatët por edhe në vetë parlamentin italian.
Në vjeshtën e vitit 1918, italianët zgjeruan Protektoratin e tyre (pa i shtuar asgjë zyrtarisht Shqipërisë) në zonat e Greqisë veriore (rreth Kosturit) dhe Maqedonisë perëndimore (rreth Manastirit), të marra bullgarët dhe osmanët. Më 25 shtator Divizioni 35 italian arriti dhe pushtoi Krushevën thellë brenda Maqedonisë perëndimore. Në tetor 1918, Corpo d' Armata XVI italiane (gati katër divizione, me 2 batalione vullnetarësh shqiptarë) pushtoi gjithë Shqipërinë veri-qendrore nga austriakët: më 14 tetor Durrësin, të nesërmen Tiranën dhe më 31 tetor Shkodrën; më në fund më 3 nëntor u morën Ulqini dhe Tivari në Malin e Zi. Në nëntor 1918, kur mbaroi Lufta e Parë Botërore, thuajse e gjithë ajo që sot është Shqipëria bashkëkohore ishte nën protektoratin italian. Pas përfundimit të luftës u shpall një qeveri e Regjencës. Ekspedita franceze u tërhoq nga Korça në maj 1920, duke rezultuar në kalimin e zonës në duart e Regjencës.
Që atëherë dhe për gati dy vjet deri në verën e vitit 1920, protektorati italian mbi Shqipërinë administrohej nga qeveria italiane: në një vend që i mungonte pothuajse gjithçka pas shekujve të sundimit osman, u ndërtuan 546 km rrugë të reja, 110 km hekurudhë, 3,000 km linja telegrafike, 9 teleferikë, disa spitale dhe disa ndërtesa moderne administrative.
Një delegacion i dërguar nga Asambleja Kombëtare Shqiptare e pasluftës që u mblodh në Durrës në dhjetor 1918 mbrojti interesat shqiptare në Konferencën e Paqes në Paris, por konferenca ia mohoi Shqipërisë përfaqësimin zyrtar. Asambleja Kombëtare, në ankth për të mbajtur Shqipërinë të paprekur, shprehu gatishmërinë për të pranuar mbrojtjen italiane dhe madje një princ italian si sundimtar për aq kohë sa kjo do të thoshte që Shqipëria të mos humbiste territor.
3. Lufta e Vlorës
Por në janar 1920, në Konferencën e Paqes në Paris, negociatorët nga Franca, Britania, Italia dhe Greqia ranë dakord të ndanin Shqipërinë midis Jugosllavisë, Italisë dhe Greqisë si një mjet diplomatik që synonte gjetjen e një zgjidhje kompromisi për konfliktin territorial midis Italisë dhe Jugosllavisë. Marrëveshja i dha Italisë territorin e Vlorës dhe zonat e Shqipërisë jug-qendrore.
Kjo marrëveshje krijoi pakënaqësi të madhe antiitaliane në Shqipëri dhe në maj të vitit 1920, edhe për shkak te demobilizimit të ushtrisë pas L1B, italianët u tërhoqën në disa qytete të rëndësishme (Durrës, Shkodër, Tiranë, Vlorë, Tepelenë dhe Këlcyrë). Në vazhdim ata u detyruan të përballeshin në Luftën e Vlorës.
Lufta e Vlorës ishte një konflikt ushtarak në të gjithë rajonin e Vlorës midis Mbretërisë së Italisë dhe nacionalistëve shqiptarë, të cilët ishin të ndarë në grupe të vogla luftëtarësh nga e gjithë Shqipëria. Ndërkohe situata revolucionare e majtë në Itali e bëri në thelb të pamundur praninë e 20.000 ushtarëve të fundit të ushtrisë italiane në Shqipëri.
Flamuri italian në Vlorë. Trupa shqiptare në Luften e Vlorës, majtas poshtë luftëtare me kostum matjan.
Lufta zgjati tre muaj deri në një armëpushim. Më 2 gusht 1920 u nënshkrua protokolli shqiptaro-italian, me të cilin Italia u tërhoq nga Shqipëria (duke mbajtur vetëm ishullin Sazan). Kjo i dha fund pretendimeve italiane për Vlorën dhe për një mandat mbi Shqipërinë, duke shpëtuar territorin e shtetit shqiptar nga ndarja e mëtejshme. Kjo marrëveshje u konfirmua në kuadër të Lidhjes së Kombeve nga Konferenca e Ambasadorëve një vit më vonë. Konflikti pati ndikim të madh në përpjekjet e Shqipërisë për mbrojtjen e territoreve të saj, ndërkohë që kufijtë dhe e ardhmja shqiptare u diskutua në Konferencën e Paqes në Paris.
Lufta e Vlorës shihet si një pikë kthese në vendosjen e pavarësisë së Shqipërisë.
4. Zogu
Më 13 dhjetor 1924, ushtria e Zogut e mbështetur nga Jugosllavia u kthye në territorin shqiptar. Në prag të Krishtlindjeve, Zogu kishte rimarrë kryeqytetin dhe Noli dhe qeveria e tij kishin ikur në Itali. Qeveria e Nolit zgjati vetëm 6 muaj e një javë.
Pasi mposhti qeverinë e Fan Nolit, Ahmet Zogu thirri parlamentin për të gjetur një zgjidhje për principatën e pakurorëzuar të Shqipërisë. Parlamenti miratoi shpejt një kushtetutë të re, shpalli republikën e parë dhe i dha Zogut kompetenca diktatoriale që e lejonin të emëronte dhe shkarkonte ministrat, të vinnte veto ndaj legjislacionit, si dhe të emëronte të gjithë personelin kryesor administrativ dhe një të tretën e Senatit. Kushtetuta parashikonte një republikë parlamentare me një president të fuqishëm që shërbente si kreu i shtetit dhe i qeverisë.
Më 31 janar, Zogu u zgjodh president për një mandat shtatëvjeçar. Partitë opozitare dhe liritë civile u zhdukën; kundërshtarët e regjimit u arratisën nga vendi dhe shtypi pësoi censurë të rreptë. Zogu drejtoi Shqipërinë duke përdorur katër guvernatorë ushtarakë përgjegjës vetëm para tij. Ai i emëroi krerët e klaneve malsore si oficerë rezervë, të cilët mbaheshin në gatishmëri për të mbrojtur regjimin kundër kërcënimeve të brendshme ose të jashtme.
Zogu, megjithatë, shpejt i ktheu shpinën Beogradit dhe në vend të këtij shikoi Italinë e Benito Musolinit për patronazh. Nën Zogun, Shqipëria u bashkua me koalicionin kundër Jugosllavisë të Mbretërisë së Italisë, Hungarisë dhe Bullgarisë në vitet 1924–1927. Pas ndërhyrjes së Mbretërisë së Bashkuar dhe Francës në 1927, kjo aleancë u shpërnda.
Në vitin 1928 parlamenti i ri shpalli monarkinë me Zogun I si Mbret të Shqipërisë. Njohja ndërkombëtare erdhi menjëherë. Kushtetuta e re shfuqizoi senatin dhe krijoi një parlament njëdhomësh, por Mbreti Zog mbajti fuqitë diktatoriale që kishte gëzuar si president. Zogu I mbeti konservator, por nisi reformat për ndërtimin e nje shteti bashkëkohor. Gjithashtu bëri donacione tokash për organizatat ndërkombëtare për ndërtimin e shkollave dhe spitaleve.
5. Interesimi italian
Shqipëria kishte prej kohësh një rëndësi të konsiderueshme strategjike për Mbretërinë e Italisë. Strategët detarë italianë lakmonin portin e Vlorës dhe ishullin e Sazanit për shkak të vendndodhjes së tyre në hyrje të Gjirit të Vlorës dhe në detin Adriatik. Gjithashtu italianët donin të ndërtonin një bazë të përshtatshme për operacionet ushtarake në Ballkan.
Në periudhën e vonë osmane lëvizja nacionaliste shqiptare fitoi mbështetjen e fortë të dy fuqive të detit Adriatik, të Austro-Hungarisë dhe Italisë, të cilat ishin të shqetësuara për pansllavizmin në Ballkan dhe gjithashtu per ndikimin anglo-francez që përfaqësohej në këtë rajon përmes Greqisë. Para Luftës së Parë Botërore Italia dhe Austro-Hungaria kishin qenë mbështetëse për krijimin e një shteti të pavarur shqiptar.
Kulturakisht dhe historikisht Shqipëria ishte e rëndësishme për qëllimet nacionaliste të fashistëve italianë. Territori i Shqipërisë kishte qenë prej kohësh pjesë e Perandorisë Romake, bile para aneksimit të Italisë veriore nga romakët. Më vonë, gjatë mesjetës, disa zona bregdetare (si Durrësi) ishin ndikuar dhe zotëruar nga fuqitë italiane për shumë vite. Kryesuese midis tyre ishin Mbretëria e Napolit dhe Republika e Venedikut.
Regjimi fashist italian legjitimoi pretendimin e tij ndaj Shqipërisë duke kryer studime dhe duke i përdorur ato për të shpallur afinitetin racor të shqiptarëve dhe italianëve, veçanërisht në krahasim me jugosllavët. Fashistët italianë pretendonin se shqiptarët ishin të lidhur me italianët nëpërmjet një trashëgimie etnike midis italianëve parahistorikë, popullatës romake dhe ilire, dhe ata gjithashtu pretenduan se ndikimi i madh mbi Shqipërinë i perandorive romake dhe veneciane justifikonte të drejtën e Italisë për ta zotëruar atë.
6. Penetrimi italian
Kur Musolini mori pushtetin në Itali, ai iu drejtua Shqipërisë me interes të ri. Italia filloi të depërtonte në ekonominë e Shqipërisë në vitin 1925, kur Shqipëria pranoi të lejonte Italinë të shfrytëzonte burimet e saj minerale. Ai veprim u pasua me nënshkrimin e Traktatit të Parë të Tiranës në vitin 1926 dhe nënshkrimin e Traktatit të Dytë të Tiranës më 1927, i cili i mundësoi Italisë dhe Shqipërisë të krijonin një aleancë mbrojtëse.
Zogu mbeti i ndjeshëm ndaj rritjes së vazhdueshme të dominimit të Italisë në Shqipëri. Ushtria shqiptare, ndonëse gjithmonë më pak se 15,000 trupa, shterrte fondet e vendit dhe monopoli i italianëve për stërvitjen e forcave të armatosura acaronte opinionin publik. Si kundërpeshë, Zogu mbajti oficerët britanikë në xhandarmëri, pavarësisht presionit të fortë italian për t'i larguar ata.
Në vitin 1931, Zogu iu kundërvu hapur italianëve, duke refuzuar të rinovonte Traktatin e Parë të Tiranës të vitit 1926.
Në vitet 1932 dhe 1933, Shqipëria nuk mundi të kryente pagesat e interesit të huave ndaj Shoqërisë (italiane) për Zhvillimin Ekonomik të Shqipërisë. Në përgjigje, Roma ngriti presionin, duke kërkuar që Tirana të emëronte italianë për të drejtuar xhandarmërinë; të bashkohej me Italinë në një bashkim doganor; t'i jepte Italisë kontrollin e monopoleve të sheqerit, telegrafit dhe energjisë elektrike të vendit; të mësohej gjuhën italiane në të gjitha shkollat shqipe; dhe të pranonte kolonë italianë.
Zogu fillimisht nuk pranoi. Në vend të kësaj, ai urdhëroi shkurtimin e buxhetit kombëtar me 30 për qind, shkarkoi këshilltarët ushtarakë italianë dhe shtetëzoi shkollat katolike të drejtuara nga italianët në pjesën veriore të vendit.
Në vitin 1934, Shqipëria kishte nënshkruar marrëveshje tregtare me Jugosllavinë dhe Greqinë dhe Musolini kishte pezulluar të gjitha pagesat për Tiranën. Një përpjekje italiane për të frikësuar shqiptarët duke dërguar një flotë luftanijesh në Shqipëri dështoi sepse shqiptarët lejuan vetëm zbarkimin e forcave të paarmatosura. Musolini më pas u përpoq t'i blinte shqiptarët. Në vitin 1935 ai i bëri dhuratë qeverisë shqiptare 3 milionë franga ari.
Mbreti Zog dhe ministri i jashtem italian Ciano, dhëndër i Musolinit, pas një bisede të vështirë në Tiranë
Suksesi i Zogut në mposhtjen e dy rebelimeve lokale të nxitura nga italianët e bindi Musolinin se duhej të arrinte një pajtim me mbretin shqiptar. Një qeveri e re udhëhequr nga Mehdi Frashëri, një administrator i aftë, fitoi një angazhim nga Italia për të përmbushur premtimet financiare që Musolini i kishte bërë Shqipërisë dhe për të dhënë kredi të reja për përmirësimin e portit në Durrës dhe projekte të tjera që do të mbanin në këmbë qeverinë shqiptare.
Në kuadrin e këtyre punëve publike të financuara nga Italia, italianët filluan të merrnin pozicione në shërbimin civil të Shqipërisë dhe kolonët italianë u lejuan të hynin në vend. Shkurt, Zogu nuk arriti ta pengonte penetrimin italian, por e detyroi Italinë të paguante shtrenjtë.
Roma i bënte presion Zogut të martohej me grua italiane. Ai mori hungareze - një komb i konsideruar anti-italian në atë kohë për shkak të L1B. E shoqja, Gjeraldina, ka treguar në intervista që Zogu ruhej se mos e vrisnin italianët.
Turqia e Ataturkut nuk interesohej për Shqipërine. Ai ishte i fokusuar në hegjemonizimin e kombit të ri turk, bile shqiptaret i shihte me dyshim si të lidhur me regjimin e vjetër te sulltanit. Anglia ia lëshoi Austrinë e Çekosllovakinë Gjermani naziste dhe Shqipërine Italisë fashiste. Jugosllavia e Greqia ishin shumë te trembura nga Aksi. Zogu u gjend pa alternativë në politikën e jashtme.
7. Pushtimi
Pushtimi italian i Shqipërisë në prill 1939 ishte kurorëzimi i interesit shekullor italian në vend dhe njëzet vjet i pjesëmarrjes së drejtpërdrejtë, qoftë edhe të pasuksesshme, ekonomike dhe politike në Shqipëri, kryesisht nën drejtimin e Benito Musolinit.
Ndëkohë që Hitleri filloi agresionin e tij kundër vendeve të tjera evropiane, Musolini vendosi të pushtonte Shqipërinë si një mjet për të konkurruar me fitimet territoriale të Hitlerit. Ndërsa Gjermania naziste aneksoi Austrinë dhe lëvizi kundër Çekosllovakisë, Italia e pa veten duke u bërë një anëtare e dorës së dytë të Boshtit. Musolini dhe fashistët italianë e shihnin Shqipërinë si një pjesë historike të Perandorisë Romake dhe pushtimi synonte të përmbushte ëndrrën e Musolinit për krijimin e një perandorie italiane.
Lindja e afërt e një fëmije mbretëror shqiptar ndërkohë kërcënonte t'i jepte mbretit Zog një dinasti të qëndrueshme. Pasi Hitleri pushtoi Çekosllovakinë (15 mars 1939) pa e njoftuar paraprakisht Musolinin, diktatori italian vendosi të vazhdonte me aneksimin e tij të Shqipërisë. Mbreti i Italisë Viktor Emmanuel III e kritikoi planin duke e konsideruar si një rrezik të panevojshëm. Roma, megjithatë, i dha Tiranës një ultimatum më 25 mars 1939, duke i kërkuar që të aderonte në pushtimin e Shqipërisë nga Italia. Italia i ofroi Zogut para që te pranonte pushtimin dhe të qendronte në Shqipëri si një princ vasal. Zogu i tha Jakomonit, "ështe kundër nderit tim" dhe iku për Greqi bashkë me familjen, shpurën e ngushtë dhe arin e thesarit.
Më 7 prill, trupat e Musolinit pushtuan Shqipërinë. Operacioni u drejtua nga gjenerali Alfredo Guzzoni. Forcat pushtuese u ndanë në tre grupe, të cilat do të zbarkonin me radhë. Më i rëndësishmi ishte grupi i parë, i cili u nda në katër kolona, secila e caktuar për një zonë zbarkimi në një port dhe një objektiv në brendësi ku mund të avancohej. Pavarësisht nga disa akte rezistence kokëfortë të disa patriotëve, Durrësi u pushtua më 7 prill, Tirana të nesërmen, Shkodra dhe Gjirokastra më 9 prill dhe pothuajse i gjithë vendi deri më 10 prill.
Viktor Emanueli III dhe e shoqja, Elena e Malit të Zi duke pranuar kurorën e Shqipërise
Duke mos dashur të bëhej një kukull italiane, Mbreti Zog, gruaja e tij, Mbretëresha Geraldine Apponyi dhe djali i tyre i porsalindur Leka ikën në Greqi dhe përfundimisht në Londër. Më 12 prill, parlamenti shqiptar votoi për rrëzimin e Zogut dhe bashkimin e vendit me Italinë "në bashkim personal" duke i ofruar kurorën shqiptare mbretit Viktor Emanuel III i Savojës.
Parlamenti zgjodhi kryeministër pronarin më të madh të tokës në Shqipëri, Shefqet bej Verlaci. Verlaci shërbeu gjithashtu si kreu i shtetit për pesë ditë derisa Viktor Emanueli III pranoi zyrtarisht kurorën shqiptare në një ceremoni në pallatin Quirinale në Romë. Victor Emmanuel III caktoi Francesco Jacomoni di San Savino, ish ambasadorin italian në Shqipëri, për ta përfaqësuar atë në Shqipëri si "Mëkëmbës i Përgjithëshëm i Mbretit".
Gjatë pushtimit italian, popullsia e Shqipërisë iu nënshtrua një politike italianizimi të detyruar nga qeveritarët italianë, në të cilën dekurajohej përdorimi i gjuhës shqipe në shkolla ndërsa gjuha italiane promovohej. Në të njëjtën kohë nxitej edhe kolonizimi i Shqipërisë nga italianët.
Viktor Emanueli në Tiranë me kreun e Kishës Ortodokse
Musolini, në tetor 1940, përdori bazën e tij shqiptare për të nisur një sulm ndaj Greqisë, gjë që çoi në thyerjen e forcave italiane dhe pushtimin grek të Shqipërisë së Jugut, që grekët e shihnin si çlirim të Vorio Epirit. Ndërsa përgatitej për pushtimin e Rusisë, Hitleri vendosi të sulmonte Greqinë në dhjetor 1940, për të parandaluar një sulm britanik në krahun e tij jugor. Greqia u shpartallua ne pak dit dhe ra nën okupacionin gjerman
Lufta italogreke ishte e madhe, morën pjesë në të rreth 500 mijë ushtarë italianë. Ushtritë i lanë sheshit armët e municionin. Rendi u thye, njerëzit u egërsuan, vendi u dogj - kjo situatë destabilizuese shërbeu si bazë per krijimin më vonë të forcave komuniste nacionalçlirimtare në jug të vendit.
Pjesa politikisht aktive e popullit shqiptar u nda në dy grupe: njëri krah kolaboroi me italianët duke i konsideruar si të huajt më dashamirës të mundshëm ndaj shqiptarëve, krahu tjetër i cili përbëhej nga nacionalistët dhe komunistët u ngrit në rezistencë kundër tyre, për çlirimin e vendit, sidomos pas sulmit nazist kundër Bashkimit Sovjetik dhe themelimit të PKSH.
Mbajtja e Shqipërisë nga Italia ishte jetëshkurtër. Ndërsa Lufta e Dytë Botërore përparoi dhe energjite e Italisë filluan të bien, kontrolli mbi rajonin u dobësua. Pas kapitullimit të Italisë në 1943, forcat gjermane pushtuan Shqipërinë, duke çuar në rënien e regjimit kukull shqiptaro-italian.
Italia, pas kapitullimit, bëri kthesë 180 gradë dhe i shpalli luftë Gjermanisë. Ushtarët italiane në Shqipëri ngelën rrugëve, të rrezikuar, se gjermanët i kapnin si robër lufte. I strehoi populli shqiptar, në shtepitë e veta të varfëra, djemtë e rinj te Italise deri sa mbaroi lufta.
8. Traktati i Paqes
Traktati i Paqes u nënshkruar në Paris më 10 shkurt 1947 midis shteteve ndërluftuese të Koalicionit Antifashist dhe Italisë. Në tetor 1947 Shqipëria komuniste, me mbështetjen e Jugosllavise dhe Vashkimit Sovjetik, depozitoi aktin e aksedimit pranë qeverisë franceze duke hyrë në radhën e «fuqive shoqe», gjë që ishin përpjekur ta pengonin përfaqësuesit e qeverive të SHBA, të Britanisë, të Francës, të Italisë, të Greqisë etj., duke mohuar të drejtat e Shqipërisë si pjesëtare aktive e Koalicionit Antifashist.
Traktati i Paqes me Italinë e detyron këtë të fundit të njohë e të respektojë pavarësinë, sovranitetin dhe integritetin e shtetit shqiptar, duke përfshirë edhe ishullin e Sazanit, të heqë dorë në favor të Shqipërisë nga të gjitha të drejtat, koncesionet, interesat e përfitimet e çdo lloji në Shqipëri të fituara si rrjedhim i agresionit të 7 prillit 1939, si dhe në bazë të traktateve e marrëveshjeve të lidhura para kësaj date; të paguajë reparacionet e luftës; të kthejë sendet me vlera të rrëmbyera nga Shqipëria; të arrestojë e të dorëzojë të ashququajturit kriminelë shqiptarë të luftës dhe ata italianë që kanë kryer krime, për t’u gjykuar në Shqipëri, etj.
Për zbatimin e Traktatit u zhvilluan bisedime shumëvjeçare me Italinë, qeveritë e së cilës u munduan t’u shmangeshin detyrimeve që rrjedhin prej tij. Më 22 qershor 1957 u arrit Marrëveshja midis Republikës Popullore të Shqipërisë dhe Republikës Italiane për rregullimin e çështjeve që rrjedhin nga Traktati i Paqes me Italinë, e cila hyri në fuqi me shkëmbimin në Tiranë të instrumenteve të ratifikimit më 30 tetor 1957.
9. Gjatë enverizmit
Marrëdhënia midis Italisë dhe regjimit të Enver Hoxhës, e cila zgjati nga fundi i Luftës së Dytë Botërore deri në rënien e komunizmit në Shqipëri në vitin 1991, u karakterizua nga dinamika komplekse, dallime ideologjike, aleanca në ndryshim dhe periudha të marrëdhënieve të tensionuara diplomatike. Qeveria komuniste e Enver Hoxhës u përpoq të krijonte një shtet të izoluar dhe të pavarur, shpesh në kundërshtim me interesat e Italisë dhe objektivat e politikës së jashtme të saj.
Pas Luftës së Dytë Botërore Italia dhe Shqipëria u shkëputën. Qeveria e Hoxhës fillimisht ishte e kujdesshme ndaj Italisë për shkak të përfshirjes së saj historike në rajon.. Të dy vendet mbajtën qëndrime ideologjike të kundërta, ku Italia ishte një demokraci perëndimore dhe Shqipëria përqafonte një regjim të rreptë komunist të lidhur me bllokun sovjetik.
Gjatë viteve të para të sundimit të Hoxhës, marrëdhënia mes Italisë dhe Shqipërisë u karakterizua nga mosbesimi dhe konflikti ideologjik. Lidhja e Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik çoi në acarim të marrëdhënieve me Italinë, e cila ishte pjesë e bllokut perëndimor. Përpjekjet e Italisë për të përmirësuar marrëdhëniet u pritën me skepticizëm nga regjimi i Hoxhës, i cili e shihte çdo angazhim të huaj si një kërcënim potencial për sovranitetin e tij.
Në vitet 1970, Shqipëria kaloi një periudhë izolimi dhe autarkie ekstreme, e cila i acaroi më tej marrëdhëniet e saj me Italinë. Politika e Hoxhës për mbështetje te forcat e veta dhe mosbesim ndaj fuqive të huaja çoi në ndërprerjen e marrëdhënieve të Shqipërisë me shumë vende, përfshirë Italinë.
Megjithatë, një shkrirje e marrëdhënieve ndodhi në vitet 1980, pasi shëndeti i Hoxhës u përkeqësua dhe peizazhi politik ndërkombëtar filloi të ndryshonte. Me reformat e Mikhail Gorbaçovit në Bashkimin Sovjetik dhe hapjen e Evropës Lindore, politikat izoluese të Shqipërisë u bënë gjithnjë e më të paqëndrueshme. Vdekja e Hoxhës në vitin 1985 dhe udhëheqja e mëpasshme e Ramiz Alisë çuan në përpjekje të kujdesshme për normalizim, duke përfshirë shkëmbimet e kufizuara diplomatike dhe bashkëpunimin ekonomik.
Rënia eventuale e komunizmit në Shqipëri në vitin 1991 solli një epokë të re në marrëdhëniet mes Italisë dhe Shqipërisë. Italia luajti një rol vendimtar në ofrimin e ndihmës humanitare, mbështetjes ekonomike dhe ekspertizës për të ndihmuar tranzicionin e Shqipërisë drejt demokracisë dhe ekonomisë së tregut. Të dy vendet punuan për të përmirësuar lidhjet, me Italinë duke u bërë një partner i rëndësishëm tregtar dhe burim investimesh për Shqipërinë.
10. Tranzicioni i vështire
Nje ndihmë e jashtëzakonshme e italianëve për shqiptaret që pritja bujare qe i beri populli italian mbi 400 mijë refugjatëve shqiptarë, të cilët i iknin shtypjes politike, kolapsit të shtetit dhe ekonomise shqiptare, varfërisë ekstreme, duke mbërritur në brigjet e Italisë me te gjitha mënyrat.
Kjo pervojë nuk qe e kollajshme për të dy popujt. Një numer shqiptarësh, të cilet dilnin nga padija, mjerimi e izolimi, u angazhuan në sjellje barbare, kriminalitet e prostitucion, duke u dhënë te gjithë shqiptareve nje emer të keq në Itali, ndonëse shumica prej tyre ulën koken te punonin, studjonin, asimiloheshin.
Tani, pas 30 vjetësh, kjo situatë ështe normalizuar në më të shumtën e rasteve, ndonëse ndeshen akoma në shtyp raste te veçanta krimesh të shëmtuara prej shqiptarësh ne Itali.
Nga ana tjetër shqiptaret mësuan nga italianët kriminalitetin e organizuar, duke përfshire trafiqet e droges, prostitucionit dhe migranteve. Elementë shqiptare u lidhën me rrjetet e stabilizuara italiane, më pas krijuan rrjetet e veta dhe u përhapën në boten e madhe. Një pjesë e tyre, tashme te kualifikuar, u kthyen për të ushtruar aktivitetin në ne Shqipëri.
Italia, më shumë se çdo vend tjeter, qe për shqiptarët një univerisitet i aktiviteteve kriminale.
11. Mbeshtetja nga Italia zyrtare
Që nga fillimi i viteve 1990, Italia ka luajtur një rol thelbësor në mbështetjen e popullit shqiptar në rrugë të ndryshme, duke filluar nga ndihma humanitare, ne marrëdhëniet diplomatike deri te ndihma ekonomike dhe lidhjet kulturore. Angazhimi i Italisë ka synuar të kontribuojë në zhvillimin, stabilitetin dhe integrimin e Shqipërisë në komunitetin europian.
Një nga mënyrat kryesore që Italia e mbështeti Shqipërinë ishte përmes përpjekjeve diplomatike. Italia e njohu rëndësinë e nxitjes së marrëdhënieve të forta dypalëshe, duke pasur parasysh historinë e përbashkët dhe afërsinë gjeografike. Dialogu diplomatik u rrit, duke çuar në bashkëpunim për sigurinë rajonale, kontrollin e kufijve dhe parandalimin e krimit të organizuar. Ky bashkëpunim ishte vendimtar për tranzicionin postkomunist të Shqipërisë, pasi ndihmoi në stabilizimin e situatës politike të vendit dhe kontribuoi në integrimin e saj në organizatat ndërkombëtare.
Kryeministri italian Romano Prodi ne Shqiperi
Ndihma ekonomike ka qenë një tjetër dimension thelbësor i mbështetjes së Italisë për Shqipërinë. Italia ka qenë një burim i rëndësishëm i investimeve të huaja direkte, duke kontribuar në modernizimin e infrastrukturës, energjisë dhe sektorëve të ndryshëm të ekonomisë shqiptare. Lidhjet tregtare janë thelluar, me Italinë që shërben si një partner tregtar thelbësor për eksportet dhe importet shqiptare. Gjithashtu, industria e turizmit në Itali ka pasur një ndikim pozitiv në ekonominë e Shqipërisë, duke rritur të ardhurat dhe duke ofruar mundësi punësimi.
Shkëmbimet arsimore dhe kulturore kanë forcuar gjithashtu marrëdhëniet midis Italisë dhe Shqipërisë. Italia ka mbështetur iniciativat akademike, bursat dhe programet e shkëmbimit kulturor, duke lejuar studentët dhe profesionistët shqiptarë të përfitojnë nga burimet arsimore dhe ekspertiza e Italisë. Kjo ka ndihmuar në kapërcimin e hendekut të njohurive dhe në rritjen e kapitalit njerëzor të Shqipërisë.
Për më tepër, Italia ka mbështetur aspiratat e Shqipërisë për integrimin evropian. Avokatimi i Italisë brenda Bashkimit Evropian ka qenë instrumental në inkurajimin e angazhimit të BE-së me Shqipërinë. Italia ka ofruar asistencë teknike dhe udhëzime për reformat e nevojshme për përafrimin e Shqipërisë me standardet e BE-së. Kjo ndihmë ka qenë kritike për të ndihmuar Shqipërinë të përparojë drejt anëtarësimit në BE, duke lehtësuar rritjen ekonomike dhe konsolidimin demokratik.
Mbështetja e Italisë është shtrirë përtej nivelit qeveritar për të përfshirë shoqërinë civile dhe iniciativat bazë. Organizatat joqeveritare, agjencitë italiane të zhvillimit dhe aktorët e sektorit privat janë angazhuar në projekte që synojnë promovimin e zhvillimit social, shkëmbimit kulturor dhe qëndrueshmërisë mjedisore.
Si përfundim, mbështetja e Italisë për popullin shqiptar nga vitet 1990 deri në ditët e sotme ka qenë e shumëanshme, e gjithanshme, bujare, e jashtezakonshme. Nëpërmjet angazhimit diplomatik, ndihmës ekonomike, nismave arsimore dhe shkëmbimeve kulturore, Italia ka luajtur një rol vendimtar në transformimin postkomunist të Shqipërisë dhe rrugëtimin e saj drejt integrimit evropian. Ky partneritet jo vetëm i sjell dobi zhvillimit të Shqipërisë, por edhe përforcon stabilitetin dhe bashkëpunimin rajonal.